Prezydent Karol Nawrocki proponuje surowe kary i zakaz promowania banderyzmu!

W 2025 roku prezydent Polski Karol Nawrocki zaproponował ustawę przewidującą surowe kary oraz zakaz publicznego promowania banderyzmu — kontrowersyjnej ideologii związanej ze Stepanem Banderą, ukraińskim przywódcą nacjonalistycznym XX wieku. Propozycja wywołała burzliwą debatę w kraju i za granicą, dotykając bolesnych ran historycznych, kwestii tożsamości narodowej oraz współczesnej geopolityki. Niniejszy tekst omawia tło tej propozycji, jej znaczenie oraz reakcje, które wywołała.

—

Czym jest banderyzm?

„Banderyzm” odnosi się do ideologii politycznej i spuścizny związanej ze Stepanem Banderą (1909–1959), przywódcą Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). W czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu frakcje OUN, zwłaszcza OUN-B kierowana przez Banderę, prowadziły brutalną walkę o niepodległość Ukrainy. Toczyły działania zbrojne przeciwko ZSRR, III Rzeszy i polskim siłom.

Największe kontrowersje wokół banderyzmu dotyczą czystek etnicznych, a zwłaszcza rzezi wołyńskiej i zbrodni w Galicji Wschodniej (1943–1945), za które odpowiedzialna była głównie Ukraińska Powstańcza Armia (UPA) — zbrojne ramię OUN. W tym okresie zamordowano od 40 000 do 100 000 polskich cywilów. Wielu polskich historyków uznaje te wydarzenia za ludobójstwo.

Dziś Bandera pozostaje postacią skrajnie kontrowersyjną: potępiany w Polsce i Rosji jako faszysta i zbrodniarz, a jednocześnie czczony przez część Ukraińców jako symbol walki o niepodległość.

—

Propozycja Nawrockiego: wymiar prawny i polityczny

Inicjatywa prezydenta Nawrockiego zakłada karalność publicznego promowania, usprawiedliwiania lub gloryfikowania banderyzmu, na równi z innymi ideologiami totalitarnymi — jak nazizm czy komunizm — które są już zakazane polskim prawem. Proponowana ustawa przewiduje dotkliwe grzywny lub kary więzienia dla osób fizycznych i organizacji, które złamią te przepisy.

Według prezydenta i jego zwolenników, ustawa jest konieczna, by:

Chronić prawdę historyczną

Oddać hołd polskim ofiarom

Zapobiegać rehabilitacji ideologii faszystowskich

Zabezpieczyć tożsamość narodową i suwerenność

Karol Nawrocki, wcześniej szef Instytutu Pamięci Narodowej (IPN), od lat podkreśla wagę polityki historycznej jako narzędzia kształtowania współczesnego patriotyzmu. Jego prezydentura wpisuje się w szerszy trend nacjonalistyczny w polskiej polityce, w której historia staje się narzędziem ideologicznym.

—

Kontekst historyczny: Wołyń i napięcia polsko-ukraińskie

Rzezie na Wołyniu i w Galicji Wschodniej to jedno z najbardziej bolesnych doświadczeń w relacjach polsko-ukraińskich. Choć po wojnie Polska i Ukraina były częścią ZSRR i nie mogły swobodnie dyskutować o tych zbrodniach, po 1989 roku otworzyła się przestrzeń na pamięć, debatę i kontrowersje.

Dla wielu Polaków, zwłaszcza tych o korzeniach kresowych, zbrodnie UPA są źródłem głębokiej traumy. Tymczasem część ukraińskich środowisk nacjonalistycznych skupia się na walce UPA z Niemcami i Sowietami, pomijając lub relatywizując antypolską przemoc.

Ta rozbieżność doprowadziła do tzw. wojny pamięci. Przykładem takiej polityki jest nowelizacja ustawy o IPN z 2018 roku, która penalizowała przypisywanie Polsce współudziału w zbrodniach III Rzeszy. To przykład rosnącej roli ustawowego narzucania narracji historycznej.

—

Reakcje w kraju: podzielone społeczeństwo

W Polsce propozycja Nawrockiego spotkała się z poparciem środowisk konserwatywnych i patriotycznych, które uznają ją za długo oczekiwaną. Dla nich to wyraz troski o pamięć narodową, obrona polskich ofiar i sprzeciw wobec fałszowania historii.

Z drugiej strony, krytycy ostrzegają, że ustawa może prowadzić do ograniczenia wolności akademickiej, tłumienia debaty oraz pogorszenia relacji z Ukrainą, szczególnie w obliczu niestabilności w regionie. Niektórzy twierdzą, że przypomina to autorytarne praktyki kontroli narracji historycznej.

Politycy liberalni i część środowisk naukowych ostrzegają przed wykorzystywaniem prawa karnego do kształtowania pamięci zbiorowej, wskazując, że może to stanowić niebezpieczny precedens.

—

Reakcje międzynarodowe: Ukraina i świat

Najbardziej wrażliwą reakcją są stanowiska ukraińskie. W ostatnich latach, szczególnie po aneksji Krymu w 2014 roku i inwazji Rosji w 2022, w Ukrainie nasiliły się nastroje nacjonalistyczne, a z nimi wzrosło zainteresowanie postacią Bandery. W niektórych miastach przemianowano ulice na jego cześć, stawiano pomniki.

Propozycja Nawrockiego może zostać odebrana jako atak na ukraińską tożsamość narodową. Choć ukraińskie władze nie są jednogłośne w ocenie Bandery, wielu postrzega krytykę jego postaci przez państwo polskie jako brak szacunku dla ukraińskiej walki o niepodległość.

To może nadwyrężyć relacje polsko-ukraińskie, szczególnie że Polska była jednym z głównych sojuszników Ukrainy w czasie wojny z Rosją. Krytycy ostrzegają, że koncentrowanie się na bolesnych sporach historycznych może osłabić wspólny front przeciwko agresji rosyjskiej.

Organizacje międzynarodowe, w tym Unia Europejska i instytucje praw człowieka, mogą zakwestionować zgodność ustawy z zasadami wolności słowa i prawa do debaty historycznej.

—

Skutki: pamięć, prawo i tożsamość

U podstaw sporu o banderyzm leży nie tylko historia, ale też pytania o tożsamość narodową, suwerenność i prawo do interpretowania przeszłości. Wiele krajów zmaga się z trudną historią, ale Polska — leżąca między Wschodem a Zachodem — ma szczególnie złożoną sytuację geopolityczną i dramatyczne XX-wieczne doświadczenia.

Zrównując banderyzm z totalitaryzmami, Nawrocki próbuje ustanowić jedyną słuszną wersję historii. Pojawia się pytanie: czy państwo powinno decydować o tym, jaka historia jest „właściwa”? A może historię powinno się badać i analizować w duchu wolności nauki i pluralizmu?

Działania takie mogą też utrudniać pojednanie polsko-ukraińskie. Choć ważna jest sprawiedliwość historyczna, wielu uważa, że pojednanie wymaga empatii, zrozumienia i dialogu, a nie tylko kar i ustaw.